کمیل نقی‌پور - گروه بین‌الملل رجانیوز: گویا اساتید دانشگاه ها بخشی از توصیه رئیس جمهور درباره بررسی توافق ژنو پذیرفتند، اما برخلاف انتظار آقای روحانی ، با بررسی دقیق این توافقنامه انتقادات بیشتری متوجه تیم مذاکره کننده هسته ای و رویه دیپلماسی آنان وارد می شود.

دکتر ابومحمد عسگر خانی استاد برجسته روابط بین الملل دانشگاه تهران از جمله اساتیدی است که انتقادات جدی به رویکرد تیم هسته ای آقای روحانی دارد.  حوزه تخصصی مطالعات و تدریس دکتر عسگرخانی که  ریاست مرکز مطالعات عالی بین المللی دانشگاه تهران را نیز عهده دار می باشد، مربوط به مباحث خلع سلاح هسته ای است. یعنی همان حوزه ای که از منظر کشورهای غربی، بیشترین  ارتباط را با مذاکرات هسته ای ایران و 1+5 دارد. 

در این گفتگو دکتر عسگر خانی با بررسی مبانی حقوقی توافقنامه ژنو و رویکرد آمریکا در انعقاد توافقنامه ها و قردادهای بین المللی در صدد اثبات این مساله است که توافق ژنو دروازه ای برای آمریکا برای سئوالات بیشتر ، بازرسی های بیشتر ، محدودیت های بیشتر و در نهات خلع توانایی هسته ای و موشکی ایران است.

س: اگر موافق باشید با تمرکز بر حوزه حقوق بین الملل از یک سوال کلی شروع کنیم و بعد از آن به صورت جزئی به مسائل بردازیم. شما به عنوان استاد در حوزه روابط بین الملل فعال هستید. روند مذاکرات هسته ای تازه ای توسط تیم دیپلماسی آقای روحانی آغاز شده و محصول این مذاکرات توافق نامه ژنو بوده است. با توجه به این نکته که احتمالا توافقنامه های بعدی هم درکار خواهد بود شما انتقاد اصلی خود را بر این روند در چه محوری میدانید؟ 

ج: انتقاد اصلی من برمیگردد به بذری که پاشیده شد. بذری که سالهای قبل کاشته شد و کم کم در بستر ادبیات هسته ای ما ریشه دواند و آهسته آهسته در طول سالهای گذشته ایجاد رویه کرد.

انتقاد شدید من از جایی شروع میشود که ما چگونه و تحت چه شرایطی رویه هسته ای را بعد از انقلاب و بعد از جنگ ادامه دادیم تا امروزه مشکل عمده ای برای جمهوری اسلامی ایران و ملت ایران باشد.

انتقاد اصلی من در ایجاد رویه و هدفی است که در توافقنامه گنجانده شده. ملاحظه کنید هر سندی را که شما بدست میگیرید اعم از معاهده، منشور، کنوانسیون، قرارداد و از این دست اسناد دارای اصول و هنجار ها هستند. اصول در رابطه با اهداف و هنجار ها در رابطه با رفتار تنظیم میشوند. برای رسیدن به آن اهداف از سلسله قوائدی استفاده میشود که بتواند رفتار طرفین معاهده و قرارداد را برای رسیدن به اهداف تعیین کند.

بنابراین ما باید به این توافقنامه ای که حاصل از مذاکره است و تلویحا مورد موافقت قرارگرفته است و در گامهای بعدی منجر به توافق نامه شفاف تری خواهد شد را از منظر اصول و اهداف بررسی کنیم. معمولا اصول در مقدمه یا دیباچه توافقنامه ذکر میشود. ممکن است جدا شود یا بلافاصله بعد از متن عنوان شود.

اصول این توافقنامه کاملا مشخص است. این اصول عبارتند از: خلع سلاح کامل جمهوری اسلامی ایران. این خلع سلاح فقط حلع سلاح هسته ای نیست. چرا که آنها میدانند ایران هنوز بمب اتم ندارد. اما این خلع سلاح به فناوریهای متعارف جمهوری اسلامی ایران برمیگردد که از جمله آنها میتوان به موشک ها اشاره کرد.

س: به عبارت دیگر شما معتقدید این توافقنامه اگر با همین رویه پیش برود به موضوعات دیگری از جمله موشک ها و توان نظامی ایران نیز کشیده می شود. اما در دستور کار مذاکرات و حتی در ان پی تی به موضوع توان نظامی کشورهای عضو اشاره نشده است ؟ 

اتفاقا انتقاد دوم من بعد از خلع سلاح به این موضوع برمیگردد که به خود ان.پی.تی که در سال 1969 امضا و در سال 1970 تصویب میشود. به مدت کاملا محدودی یعنی25 سال این معاهده در زمان شاه امضا میشود.

زمانی که جنگ بوقوع پیوست و امریکا سکوهای نفتی ایران را هدف گرفته بود من میخواستم حتی برای استفاده از حقوق خود بتوانیم امریکا را تهدید کنیم که اگر این حملات ادامه پیدا کند از ان.پی.تی خارج خواهیم شد. ما نه تنها خارج نشدیم بلکه ازحقوق خود استفاده نکردیم هیچ تهدید به استفاده هم نکردیم.خوب در این صورت مشخص است که چه میشود. طبق ماده 10 ان.پی.تی اگر اتفاق فوق العاده ای رخ دهد که امنیت ملی کشور عضو به خطر بیافتد، آن کشور میتواند از معاهده خارج شود.

من خواستار این حرکت بودم. در آن زمان من در لاهه هلند بودم و چند سال بعد از آن هم در کانادا بودم و از همان زمان هشدار دادم که در سال 1995 ان.پی.تی ما بصورت نامحدود تمدید میشود و با تمدید نامحدود ان.پی.تی راست آزمایی های دیگری بهانه خواهد شد تا توان نظامی ما مورد هدف قرار بگیرد.

در سال 1995 هم این معاهده نامحدود تمدید شد. برگردم به مبنای ان پی تی.

وقتی ان.پی.تی به این طریق امضا شد و ایالات متحده امریکا به اتم دسترسی پیدا کرد در صدد این برآمد که اتم را در انحصار خود در بیاورد و به همین دلیل ان.پی.تی را ایجاد کرد تا اتم در اختیار ایالت متحده باقی بماند. اما پس از اینکه روسها به دانش هسته ای دست پیدا کردند خود امریکا مجبور شد به اروپا فناوری اتم را بدهد.در نتیجه ان.پی.تی و آژانس بین المللی انرژی اتمی از حالت انحصاری بیرون آمد و در وهله اول ان.پی.تی دنیا را به دو طبقه دارا و ندار تقسیم کرد.

اما از جایی که تعدادی از کشور ها از نزدیکان ایالت متحده امریکا و غرب بودند با توجه به ماده یک تا چهار ان.پی.تی توانستند طبقه متوسطی را تشکیل دهند. یعنی نه دارا باشند و نه ندار. بلکه طبقه متوسطی ایجاد کردند. این طبقه از کشورهای نزدیک امریکا یا کشورهایی که از اول وارد ان.پی.تی نشدند یا این قرارداد را تمدید نکردند یا بعضا از ان.پی.تی خارج شده بودند مثل کره شمالی تشکیل میشد.

این کشورها کشورهایی بودند که در طول این مدت توانستند به مقام توانایی برسند چرا که در طبقه متوسط یا طبقه دارای توان اصلی که میان طبقه های دارا و ندار بوجود آمده بود تقسیم بندی شده بودند. جمهوری اسلامی ایران در طی سالهای گذشته و بعد از انجام تعلیق و نگرفتن نتیجه از مذاکرات با امریکا در صدد این برآمد که جز طبقه متوسط باشد.

ایران نمیخواست به بمب اتم دسترسی پیدا کند اما نمیخواست در طبقه ندار قرار داشته باشد. ما قصد داشتیم جز کشور های طبقه متوسط باشیم. متاسفانه توافقنامه ژنو تمام توان دانش هسته ای را از ما گرفته است و با گرفتن این توان ایران به طبقه ندارها برمیگردد و تمام زحماتی که توسط دولتهای مختلف در طی سالهای گذشته کشیده بد توسط این توافقنامه به عقب بازگردانده شد.

این توافقنامه تا ابد ایران را جز طبقه ندارها قرار میدهد و این دومین انتقاد من به این توافقنامه است که بنا بر این نکات میتوان گقت دستاوردهای ما کاملا برباد رفته است.

س: رئیس جمهور منتقدان توافقنامه ژنو را آدم های کم سواد دانسته و از اساتید دانشگاه درخواست کرده است که مفاد این توافق را بررسی کرده و برای مردم شرح دهند، شما به عنوان استادی که رشته تخصصی تان در زمینه کنترل خلع سلاح است و کاملا مربوط به توافقنامه ژنو می شود، درباره روند تنظیم توافقنامه چه انتقادی دارید؟

اتفاقا به نظر بنده باید ادبیاتی که در این توافقنامه گنجانده شده است کاملا بررسی و تفسیر شود. شرکت کنندگانی که برای امضای این توافقنامه زحمت کشیدند متاسفانه نه حقوقدان بودند و نه تئوریسین و نه مهندس.

برای رسیدن به توافقی در این سطح باید سه گروه در این مذاکرات شرکت میکردند. گروه اول حقوقدانانی که مخصوص کنترل تسلیحات باشند و در این زمینه سوابق و تحصیلات داشته باشند، گروه دوم کسانی که به نظریه های توافق بین الملل کاملا آشنایی داشته باشند و از یک طرف بتوانند کنترل تسلیحات و از طرفی حقوق بین الملل در زمینه مباحث بازدارندگی اشراف داشته باشند.

گروه سوم کسانی هستند که متخصص فناوری هستند چرا که این قرارداد قرارداری دررابطه با تحریم ها، قطعنامه های شورای امنیت، تحریم های اتحادیه اروپا، تحریم های انگلستان، تحریم های متحدین ایالات متهده امریکا و در رابطه با 45گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی و 12  قطعنامه این آژانش است.

س: امکان دارد توضیحات بیشتری درباره مبنای قرارداد ژنو و مبنای آن ارائه بدهید؟

این قرارداد قراردادی است که در انقلاب مکزیک و رویه هایی که آنجا استفاده شده است ریشه دارد. بدون توجه به رویه هایی که در طول سالهای گذشته نوشته و تدوین شده است و مانند حلقه های زنجیر دور گردن ملت ایران قرار دارد نمیتوان آن را تنها با یک صفحه تبیین کرد.

 من برخی از گزارشهای آژانس بین المللی انرژی اتمی را در پنجاه صفحه تفصیل کرده ام. باید برای امضای این قرارداد نص صریح تمام 45 گزارش آژانس از ایران مورد توجه قرار میگرفت.

در یکی از این گزارشات و در جایی که میگوید هیچ توافقی انجام نمیگیرد مگر آنکه تمام توافقات درنظر گرفته شود ما را به کلیات و اهداف این قرارداد رهنمون می سازد و این ما را به مکانیزم های راست آزمایی یعنی سه رژیم نظارت، بازرسی و مسئولیت برمیگرداند.

س: این که می گویید این توافقنامه ما را مجبور می کند مکانیزم های راستی آزمایی که سه مولفه اصلی آن نظارت، بازرسی و مسئولیت است را به اجرا بگذاریم چه تبعاتی دارد ؟

ما از سالهای پیش در رابطه با این سه مکانیزم ادبیاتی ایجاد کردیم و آن را تعریف کردیم. میبینید که در توافقنامه به پروتکل الحاقی اشاره میشود. پروتکل الحاقی در 4 سطح مکانیزمی برای بازرسی تعریف کرده است. این مکانیز ها روزانه، روتین، ویژه و محافظت شده (safeguard) است. شما باید حاکمیت جمهوری اسلامی ایران را در رابطه با این مکانیزمهای بازرسی درنظر بگیرید. حداقل برای حفظ ابتدایی ترین استراتزی های دفاعی دامنه حاکمیت ما تا کجا ادامه دارد؟

گفته میشود این بازرسی ها با مدیریت انجام میگیرد اما شرط لازم و کافی برای اینکه این بازرسی ها با مدیریت انجام بگیرد چیست؟ حداقل این است که شما بر کلیه اطلاعاتی که بوسیله کدها ارسال میشود اشراف داشته باشید اما ما چه ابزاری در اختیار داریم که بتوانیم کدهای اطلاعات را مدیریت کنیم. مگر در گذشته این کار علیه صدام حسین یا لیبی و عراق انجام نشد؟

س: درباره ادبیات توافقنامه چطور؟ برخی کلمات به صورت مبهم و کلی در قرارداد گنجانده شده است، آقای عراقچی می گوید این مساله به نفع ایران است اما به نظر می رسد بیش از همه ایران از این موضوع متضرر شود؟

در قراردادها دو بحث وجود دارد. اول اینکه در مواردی نص صریح هست و بنابراین وظایف و تعهدات مشمول تفسیر نمیشود و تفسیر کاملا مضیق است. به نظر من درباره جمهوری اسلامی ایران و ملت ایران تعهدات و تفسیرها کاملا مشخص و در چهارچوب و تعریف شده و محدود است. اما وظایفی که طرف مقابل ما در برابر جمهوری اسلامی ایران و مردم ایران دارند وظایفی موثق و قابل تفسیر و مشمول مرور زمان است. آنها با گذاشتن این شرط که هیچ توافقی انجام نمیشود تا اینکه کلیه مسائل حل و فصل شود ما را به یک فرمول بسیار زیرکانه هدایت میکند که ایالت متحده امریکا بعد از انقلاب مکزیک تدوین کرده است. من تاریخچه این فرمول را برای شما بیان میکنم. لطفا این را در معرض عموم قرار دهید.

بعد از انقلاب مکزیک که از سال 1910 آغاز شد و اختلافاتی که بوجود آمد در سال 1913 خساراتی به آمریکایی ها وارد شد. سالها بعد در زمانی که «کوردل هال» وزارات امور خارجه را بر عهده داشت قرار دادی میان آمریکا و مکزیک بسته شد مکزیکی ها باید مطاق این فرمول که نام آن را فرمول هال گذاشتند باید غرامت پرداخت کنید.

ان فرمول این است که شما باید غرامت «کامل، فوری و کافی» را به ما (آمریکایی ها) بدهید. مکزیکی ها متوجه این قضایا شدند و مسائل خود را حل کردند. اما این فرمول باقی ماند و در دهه 1950 امریکا از این فرمول در رژیم پرداخت غرامت و قراردادهای مالی خود با کشورهای در حال توسعه استفاده کرد.

از جمله بعد از کودتای مصدق امریکا عهدنامه مودت را با ایران امضا کرد و این فرمول را در آن عهدنامه گنجاند. در عهد نامه آمده بود اگر روزی ایران مرتکب عملی شود و به طریقی اموال ایالت متحده امریکا را تحت تاثیر قرار دهد باید مطابق این فرمول غرامت کامل بپردازد.

 بعدها انقلاب شد و قراردادهای الجزایر امضا و دیوان داوری ایران و امریکا تشکیل شد و امریکا در لاهه با استناد به عهدنامه مودت همین غرامت را خواستار شد.

مشکلی که ما در آن دیوان داشتیم و هنوز هم داریم این است که دامنه و حوزه پرداخت غرامت مشخص نیست. یعنی صفتی تحت عنوان غرامت کامل در این عهدنامه تحت عنوان قرارداد کامل گنجانده شده است اما مشخص نیست چقدر باید بپردازیم تا ان غرامت کامل شود و این به لحاظ اندازه گیری برای ما مشکل ساز شد. نکته ای که بیان میکنم یافته خود من است در ادبیات کنترل تسلیحات.

از آنجا که کنترل تسلیحات رشته تحصیلی من بود و با برسی هایی که انجام دادم متوجه شدم در کنوانسیونها و قراردادهایی که این موضوع مطرح میشود، آمده اند از همان رژیم پرداخت غرامت ( فرمولی که کوردل هال پایه گذار آن بود) وام گرفته اند و فقط کلماتی افزوده شده یا برداشته شده اند و واژه هایی که مبتنی بر تفصیل و کمیت است را جاگذاشته است.

بنابراین گفته شد کشورهایی که در ان.پی.تی و مشمول بازرسی هستند و رژیم نظارت بر آنها اعمال میشود باید از این رویه پیروی کنند. متاسفانه به این  دلیل که محقیقن آن 5 کشور (روسیه، فرانسه ، انگلیس، چین و آلمان) آگاهی نداشتند و یا به این دلیل که منافع خود را در سکوت دیدند و کشورهای جهان سوم دانش و تخصص کافی را نداشتند و یا زمامداران آنها افراد وابسته ای بودند هیچگونه اعتراضی به این ادبیات صورت نگرفت و این ادبیات وارد کنترل تسلیحات شد و در قطعنامه های شورای امنیت علیه ایران گنجانده شد.

 من نام این را میگذارم رویه. شما ملاحظه میکنید که در قطعنامه های شورای امنیت علیه عراق امده است که عراق باید همکاری «کامل و فوری» داشته باشد. در اثر فشارهایی که از طریق البرادعی و هانس بلیکس به صدام حسین از طرق دو نهاد وارد شد عراق ناگزیر شد که تن به این بازرسی ها و نظارت ها بدهد. اگر به روندی که صورت گرفته است نگاه کنیم میبینیم هرچقدر عراق بیشتر همکاری میکرد بیشتر اعلام میکردند که همکاری کمی صورت گرفته است.

هر اندازه عراق دیپلماسی دفاعی خود را باز گذاشت و دفاع را در اختیار بازرسان قرار داد بیشتر گفتند که نیاز به راست آزمایی وجود دارد. میبینیم که از اماکن مختلف عراق بازرسی به عمل آمد.

حال آنکه سالها قبل من در دفتر مطالعات وزارت خارجه میکروفن را بدست گرفتم و خطاب به آقای شمعخانی و آقای کمال خرازی گفتم اگر روزی آمدند و محرمانه ترین اماکن ما را گشتند نگویید کسی نبود به ما هشدار دهد. آن زمان هنوز 11سپتامبر وجود نداشت اما برنامه این بود که بازرسی ها صورت بگیرد ملاحظه کردیم که عراق کم کم کلیه سایت ها و انبارهای خد را در معرض بازرسی قرار داد.

 در اثر این بازرسی ها آنها میتوانند از تک تک افرادی که مایل هستند و میخواهند اطلاعات بگیرند و از هر جایی که میخواهند بارزسی کنند. اگر اینها را در نظر بگیریم با اتفاقاتی که در کشور ما دررابطه با ترور دانشمندان هسته ای صورت گرفته است به نتایج مشخصی می رسیم .

ملاحظه میکنید که یک مقام صهیونیست سالها پیش در کنفرانس بین المللی گفت که در ایران حدود 70 یا 80 فیزیکدان هسته ای هست که اگر ایران این افراد برای تکمیل تحقیقات خود به خارج از کشور نفرستد در زمینه هسته ای پیشرفت نمی کنند، ما از کشورای غربی می خواهیم که به اینها پناهندگی و مهاجرت بدهد در غیر این صورت ما تک تک این افراد را در ایران حذف میکنیم و این کار را کردند و شما شاهد این بودید که افرادی چون شهید احمدی روشن یا دکتر علیمحمدی با داشتن این اطلاعاتی که به آنها دستیابی پیدا کردند توانستند توان دفاعی ما را کم کنند.

 در قطعنامه هایی که بعدا برای ایران تصویب شد عین واژه هایی مورد استفاده قرار گرفته است که درباره عراق مورد استفاده قرار گرفته بود. یعنی اینجا هم دقیقا میگوید ایران باید همکاری کامل را نشان دهد. همانطور که درباره عراق میگفتند که عراق همکاری کامل و کافی ندارد. این واژه ها بسیار معنا دارند و هر واژه باید در دو بعد بررسی شود. یک در بعد معانی و مفهومی که آن کلمه دارد و همچنین بررسی آن کلمه در ساختار توافق و قراردادهایی که تاکنون بوده است.

در توافقنامه آمده است با ایران باید همکاری فعال با توجه به سابقه اش. یعنی فعالیت هایی که تا کنون انجام شده است. گزارشاتی که تا الان آزانس انرژی اتمی نوشته است. بنابراین همین ادبیات درباره همکاری فعال با توجه به سوابقی که در گزارشها و بخشنامه های آژانس و بخشنامه های شورای امنیت آمده است برای جمهوری اسلامی ایران هم مطرح شد. من میگویم چطور این تومور علیه ملت ایران رشد کرده است. مسئله ما رشد این تومور است. چه چیزی و چه کسانی باعث شدند که این تومور هسته ای علیه ملت ایران ایجاد شود و در طول دهه های گذشته رشد کند. این نکته بسیار مهمی است.

ادامه